Ապրիլի 30-ին լրացավ ադրբեջանական ուժերի կողմից Արցախի հայկական
բնակավայրերի բռնի տեղահանման «Կոլցո» (Օղակ) գործողության 30-րդ տարին:
1991 թվականի ապրիլին սկիզբ է առել և մինչև օգոստոս ամիսը շարունակվել
ադրբեջանական ուժերի կողմից Արցախի հայկական բնակավայրերի տեղահանման, հայերի նկատմամբ
վայրագությունների լայնածավալ «Կոլցո» (Օղակ) գործողությունը:
Դրա իրականացման հիմնական դերակատարն են եղել Ադրբեջանի ՆԳՆ Միլիցիայի
հատուկ նշանակության ջոկատները (ՕՄՕՆ-ОМОН: отряды милиции особого назначения), որին
աջակցել են ԽՍՀՄ ՆԳՆ ներքին զորքերի և 4-րդ բանակի ստորաբաժանումները:
Թեև այդ գործողությանը նախորդել են ադրբեջանական իշխանությունների
կողմից Արցախի հայաթափմանը միտված բազմաթիվ քայլեր, ինչպես նաև էթնիկ զտման մասին Ադրբեջանի
պաշտոնատար անձանց հայտարարություններ, բուն «Կոլցո» օպերացիան սկսվել է 1991 թվականի
մարտի 25-ին: Այդ օրը ադրբեջանական ՕՄՕՆ-ը կանոնավոր կերպով գնդակոծության ենթարկեց
Գետաշեն և Մարտունաշեն գյուղերը:
Մինչև ներխուժումը, ադրբեջանական ուժերը մեկուսացրին թիրախի տակ
հայտնված գյուղերը: Ապրիլի 16-ից հոսանքազրկվեց Շահումյանի շրջանը և անջատվեց հեռախոսակապը,
արգելվեցին Երևանից-Շահումյան կանոնավոր ուղղաթիռային չվերթները:
Ապրիլի 30-ին գնդակոծվեցին Գետաշեն և Մարտունաշեն գյուղերը, որի
ժամանակ հայկական խաղաղ բնակչության դեմ օգտագործվեցին տանկեր, մարտական ուղղաթիռներ,
հրետանի:
ԽՍՀՄ ՆԳՆ ներքին զորքերի և խորհրդային բանակի՝ Արցախի հայկական
գյուղերը օղակի մեջ առնելուց հետո ադրբեջանական ՕՄՕՆ-ն ու միլիցիան ներխուժեցին գյուղեր
«անձնագրային ռեժիմի ստուգման» պատրվակով:
Իրականում տեղի էին ունենում հայերի սպանություններ էթնիկ ատելության
շարժառիթով, խոշտանգումներ և այլ վայրագություններ, ինչի հետևանքով մարդիկ ստիպված
լքում էին իրանց բնակավայրերը:
Այդ գործողության հետևանքով հայաթափվեց ավելի քան երկու տասնյակ
գյուղ տեղահանվեց գրեթե 10,000 մարդ, ավելի քան 100-ը սպանվեց: Ավելին, «Կոլցո» օպերացիայի
արդյունքում 100 մարդ պատանդ ընկավ, իսկ շատերի ճակատագիրը մինչ օրս հայտնի չէ:
«Կոլցո» գործողությունը ադրբեջանական հայատյաց ու էթնիկ զտումների
քաղաքականության օրինակներից է:
Հետագա տարիներին հայատյացությունն ու հայերի նկատմամբ թշնամանքի
քարոզի պետական քաղաքականությունը ստացավ նոր զարգացումներ, որի կարևոր բաղադրիչներից
էր հայասպանությունը խրախուսելը:
Փաստերը հաստատում են, որ հայերի նկատմամբ նշված վայրագություններն
իրականացվել են բացառապես էթնիկ պատկանելիության հիմքով և կրել են հայրենազրկման և
ոչնչացման բնույթ:
Այսինքն՝ խոսքը էթնիկ զտումների ու ցեղասպանության ադրբեջանական
քաղաքականության մասին է, որի հիմքում հայերի նկատմամբ պետական աջակցությամբ հայատյացությունն
էր:
Ապացույցները հաստատում են, որ հետագա տարիներին հայատյացությունն
ու հայերի նկատմամբ թշնամանքի քարոզի պետական քաղաքականությունը ստացավ նոր զարգացումներ:
Հայասպանությունը, ազգությամբ հային խոշտանգելը միայն ակնհայտ խրախուսվում էր ադրբեջանական
իշխանությունների կողմից:
Սրա կոնկրետ վկայություն է 2004թ. փետրվարին Բուդապեշտում միջազգային
դասընթացի ժամանակ ադրբեջանական բանակի սպա Ռամիլ Սաֆարովի կողմից հայ սպա Գուրգեն
Մարգարյանի դաժան սպանությունը կացնով իր հյուրանոցի սենյակում՝ քնած վիճակում: Նա
հետագայում հանձնվեց Ադրբեջանին ու դրանից հետո ոչ միայն ազատ արձակվեց, այլ նաև արժանացավ
բարձրագույն մակարդակի հերոսացման:
«Մակուչյանն և Մինասյանն ընդդեմ Ադրբեջանի և Հունգարիայի» (գանգատ
թիվ 17247/13) գործով վճռում Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանն 2020թ. արձանագրեց,
որ Ռամիլ Սաֆարովին Ադրբեջանում ներում շնորհելը, արտոնությունների տրամադրումը, պետական
ամենաբարձր մակարդակով քաջալերումը, Ադրբեջանի ողջ հասարակության շրջանակում հերոսացումը
եղել են էթնիկ դրդապատճառներով (ethically motivated)։ Ըստ Եվրոպական դատարանի՝ դրա
մասին են վկայել բարձրաստիճան պաշտոնյաների հայտարարությունները, որտեղ արտահայտել
են իրենց աջակցությունը արարքի կատարման հարցում:
Արցախի բնակչության դեմ 2016թ. ապրիլյան ու 2020թ. սեպտեմբեր-նոյեմբեր
ամիսների պատերազմների ընթացքում Հայաստանի մարդու իրավունքների պաշտպանի աշխատակազմն
արձանագրել է ադրբեջանական զինված ուժերի կողմից էթնիկ պատկանելիության հիմքով վայրագություններ,
այդ թվում՝ հայկական կողմի քաղաքացիական անձանց ու զինծառայողների դաժան սպանություններ,
խոշտանգումներ, մարմինների անարգանքի բազմաթիվ դեպքեր:
Այս ամենն իրականացրել են ադրբեջանական զինված ուժերը ու ներգրավված
ահաբեկիչները, որոնք տեսանկարում էին տեսանյութեր ու ակնհայտ վստահ լինելով, որ անպատժելի
են՝ ցինիկաբար բաց դեմքով ցուցադրում, թե ինչպես են, օրինակ, կտրում հայի գլուխ, ականջ
կամ անարգանքի ենթարկում մարմիններ:
Այդ պատերազմներին նախորդել ու դրանց զուգահեռ առավել մեծ ագրեսիվությամբ
շարունակվել են հայատյացությունն ու հայասպանության խրախուսումը: Այս մասին նույնպես
առկա են օբյեկտիվ ապացույցների վրա հիմնված զեկույցներ:
Մինչ օրս էլ Ադրբեջանում շարունակվում է հայատյացությունը, հայ
հասարակությանը տառապանքներ պատճառելու և զգացմունքների հետ խաղալու, լարվածություն
առաջացնելու պետական քաղաքականությունը: Այս մասին ակնհայտորեն վկայում է հայկական
կողմի քաղաքացիական անձանց ու զինծառայողներին գերեվարելը ու նրանց արհեստական պատճառներով
չվերադարձնելը, հարցը մշտապես քաղաքականացնելն ու սակարկությունների առարկա դարձնելը:
Ցավոք, միջազգային հանրության ու հատկապես մարդու իրավունքների
պաշտպանության մանդատ ունեցող միջազգային կառույցների խիստ անհամաչափ արձագանքը նկարագրված
վայրագություններին, իսկ շատ դեպքերում պարզապես լռությունը՝ միայն նպաստել է նրան,
որ հայերի նկատմամբ նկարագրված վայրագություններն ու հայատյացությունը ոչ միայն չբացառվեցին
հետագայում, այլ նաև խորացան ու առավել դաժան դրսևորումներ ստացան:
Հայաստանի մարդու իրավունքների պաշտպանն անձամբ իր ու ողջ աշխատակազմի
անունից իրենց հարգանքի տուրքն են մատուցում«Կոլցո» (Օղակ) գործողության անմեղ զոհերի
հիշատակին և ի գիտություն միջազգային համաշխարհային հանրության հատուկ ընդգծում, որ
իրավունքների խախտումների, հանցանքների համար անպատժելիությունն առաջ է բերում նոր,
ավելի կոպիտ խախտումներ, ավելի դաժան հանցանքներ:
Այս հայտարարությունը ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի աշխատակազմը
կտարածի միջազգային համապատասխան կազմակերպություններին:
Արման Թաթոյան
Հայաստանի մարդու իրավունքների պաշտպան
English
